MÖ 8. ve 6. yyy'larda "Batı Anadolu, Ege, Kıta Yunanistan, Güney İtalya/Sicilya"da Eski Yunan Dinsel Mimarisi
MÖ 8. yy Yunan Tapınağı stilinin Yunan Anakarasında değil de Anadolu'nun Batı kıyılarında yer aldığını Ephesos Artemis Tapınağı ve Samos Hera 1B Tapınağı örnekleri ile bilmekteyiz. Dönemin siyasal durumu ile ilişkili olarak İyonya kültür bölgesinde oluşan öncü yapı stili sonraki dönem tapınak mimarisine ışık tutacaktır. MÖ 7. yy ikinci yarısına tarihlendirilen Artemis Orthia Tapınağı ile Arkaik Dönem yapılarını incelemeye başladığımızda, tapınağın Sparta'da yer aldığını, döneminde Ana tanrıça olarak görülen Artemis'in tapınım gördüğü bir yer olduğunu belirtmek gerekir. Yapı, doğuya yönelik bir sunak ve kireçtaşından inşa edilmiş bir tapınak şeklindedir. Kült heykeli bulunduğu bilinir. İlk evrendeki planı, Lavisa Tapınağı ile karşılaştırıldığında benzerliği açıkça görülür. Girit Peloponnesos Üslubu ile inşa edildiği söylenebilir. Bir diğer örnek olarak ise Perakhora Hera Akraia Tapınağı olarak görülebilir. Tapınak, Korinth körfezi yakınlarındaki. MÖ 9.yy apsidal planlı evrelerinde kült heykelleri bulunduğu düşünülür. 6.yyda ise planın prestylos olduğu görülür. Doğuya yönelik naos ve adyton vardır. Daidalos üslubu ile inşa edildiği bilinir. Thermos Apollon A ve B tabakaları erken dönemde bize yol gösterirken C evresi de bu yüzyılların yapıları hakkında bize bilgiler vermiştir. C evresi bir Arkaik dönem peripterosudur. Uzun bir naos ve opistodomostan oluşur. MÖ 7.yy son çeyreğine tahrilendirilen bu yapıda pişmiş toprak metoplar dikkat çeker. Karanlık Dönem'e nasıl bir dönüş yapıldığı açıkça görülür. Her evresinde de benzersiz olan bu yapı, kıta merkezinde yer alsa da Korinth etkisinde olduğu anlaşılır.
Ano mazaraki Artemis Tapınağı, erken dönemde apsidal planlı tapınaklar arasında görülen bir yapıdır. Tapınağın MÖ 7.yy evresinde de bölge için önemli bir tapınak olmaya devam etmiştir. Kumtaşı ve ahşaptan yapılmış MÖ 4.yy'da tahribata uğradığı bilinmektedir. Samos Hera Tapınağı da Ano Mazaraki gibi erken dönemde Yunan tapınağının köken araştırmalarında ele alınmış erken evrelere sahiptir. Sunak olan ilk Hekotompedon 1 evresinde ön tarafta üç sütun dizisi, arkada sunak bulunur. Samos Hera 2/1B Tapınağında ise girişteki iki sütun uygulaması ile dipteros denemesi olarak görülebilir. Kült heykelin naosun dış duvarındaki. Samos Hera tapınaklarının tüm evrelerinin görüldüğü statgrafi çalışmasında farklar ve değişimler açıkça gözlenebilir. Kıta Yunanistan dışındaki adalar bölgesi ile devam edecek olunursa Girit Princess A ve B tapınakları bölge için önem taşımaktadır. A Tapınağı (MÖ 630-586), girişi megaron ve pronaostan oluşur diğer tapınaklardan farklı olarak orta bölgede adak çukuru görülür. B Tapınağı ise pronaos, naos ve adyton olarak üç bölümden oluşur. A Tapınağının ana cephesindeki kabartmalı, Asoss Athena Tapınağındakilere benzerlik göstermesi ile önemlidir.
Olympia, en önemli merkezlerden olduğu kabul edilir. Bu bölgedeki tapınaklara bakılacak olursa Olimpik Hera Tapınağı, en erken dor düzenli peripteros olması ile öne çıkmaktadır. Elis Bölgesinde önemli iki tapınaktan biridir. Diğeri ise Olimpia Zeus Kutsal Alanı olarak kabul edilir. Erken dönemde 1/2 birleşik sütun dizileri görülür, geç döneme doğru bu sütunlar ayrılacaktır. Olympia Alanının erken dönemde Gaia kutsal alanı olarak kabul edilirken geç evrede Zeus kurulumu olması alanın erilleşerek değişim gösterdiğini ifade eder.
Argolis Bölgesi, önemli kentlerinden olan Mykenai'de yer alan Argos Hera Kutsal Alanı MÖ 7.yy ikinci yarısına tarihlenir, MÖ 423'te yangın ile tahribata uğradığı bilinir. Bölge için önemlidir. Istmia Poseidon Tapınağı (MÖ 680-650) ise Korinthos ile yakınlığı ile önem kazanır. Dört panhellenistik alandan biridir. Pronaos ve naostan oluşur, içeride doğuya yönelik iki kapı vardır. Korinthos Apollon Tapınağı(MÖ 550-540)benzer yapıya sahip olsa da daha alçak ve basık stil ile erken dönemleri çağrıştırır. Ikisinde de tek sütun dizisi ve ikili kült tapınımı görülürken Isthmia daha anıtsal bir görünüme sahiptir. Korinthos Mimarisinde bahsedilmesi gereken bir diğer yapı ise Korkyra Artemis Tapınağı'dır.(MÖ 590-580) Korfu adasındadır, Medusa'nın diz kapağı koşusu betimlemesinin geçtiği alınlıkları ile ünlüdür. Arkaik dönem sanatının güzel bir yansıması olarak okunabilir. Dönemde yapının en zayıf bölümü olan çatıların koruyucusu olarak betimlenmişlerdir. Kıta'da bahsedilmesi gereken bir diğer yapı ise Delphoi Apollkn Kutsal Alanı olarak ele alınabilir. İlk tapınağı çardak biçiminde olan evreleri, beşinci ve altıncı evrede ilk ve ikinci evrenin üzerine inşa edilerek bir döngü oluşturur.
Batı Anadolu'daki Arkaik İyon Mimarisi'nde düzenler, kendine özgü kalıplara girmeyen stillerdir. Ephesos Artemis Tapınağı, roketli sütun başlıkları, üzerinde görülen pers etkisi ile önem kazanmıştır. Asia-ion sütun kaidesi görülür, kült heykellerinin üstü açık naosta yer aldığı düşünülür. Samos ile rekabet etmek amacıyla mermerden inşa edilmiş olabilir. Bir diğer önemli yapı Didyma Apollon Tapınağı olarak kabul edilebilir. Dairesel formlu sunak ve doğuya yönelik bir girişi vardır. Iyonya ayaklanmasında tahribata uğramış kült heykellerine el konulmuştur. Pers hakimiyeti sebebiyle de yeniden inşa edilememiştir.
Son olarak, Güney İtalya ve Sicilya bölgesindeki Tapınaklardan bahsedilemez olursa koloni kentlerinin etkisi ile kurulmuş Arkaik Klasik Dönem içerisinde iyi korunmuş örnekler görülür. Bölgede Kıta Yunanistan, adalar ve Batı Anadolu gibi çeşitli bölgelere göre oldukça özgün ve farklı detaylı yapılar vardır. Bunlardan biri de Poseidonia Hera Basilikası'dır. (MÖ 530) Yapı, dor düzeninde pseudo dipteros planlıdır. Arkaik Dönem'de sık uygulanan bir stil olsa da pronaostaki sütun dizisi naosu ve erken dönemdekine benzer biç basık başlıkları olan adytonu ile kendine özgü bir eser olmuştur. Pişmiş topraktan frizleri görülür. Poseidonia Athena Tapınağı ise içteki iyonik sütunları dıştaki dor yapılı çatısı, çatıya çıkan merdiven yapısı ile diğer eserlerden ayrılır. Heksastylos olan tapınakta sadece naos vardır, bazilikaya oranla daha dik olduğu görülür. Sicilya adasındaki kendine özgü eserlerden olan Syrakusai Apollon Tapınağı(MÖ 575-560), Korinthos kolonisi olmasının etkisi ile Korinthos Apollon Tapınağı'na benzer. Peripteros planlı, dorik bir tapınaktır, ithaf kitabevi bulunur. Bahsedilmeye değer bir diğer Sicilya Bölgesi eseri ise Selinous C Tapınağıdır. (MÖ 550-530) Dor kolonisi olmaları ve Karaca ile ilişkileri yapılarda yansıma bulmuştur. Pseudo dipteros, peripteros arası bir plana sahiptir. Pronaos, naos ve adyton vardır. Gorgolar pişmiş toprak metopları ile ünlüdür. Kıta Yunanistan'da görülmeyen bir diğer özelliği ise naostaki kurban masasıdır. Bölgeye özgü bir kültürün yansıması olduğu söylenebilir. Selinous D Tapınağı(MÖ 535), F Tapınağı ve G Tapınağı da bulunur. Selinous F Tapınağında sütunlar arası duvar örgüleri bulunur. G Tapınağı'nda ise yine duvarlar ve taşıyıcı gibi görünse de süsleme olarak yapılmış atlantlar görülür. Kaideleri klasiktir, Samos gibi görünse de ancak arkeolojik bilgi ile okunabilecek bir plan stratigrafisine sahiptir. Bölgede en önemli tapınımlar Zeus, Apollon ve Athena'dır. Diğer bölgelere göre daha erken örneklerine de barındırır.
Bölgelerden ve öncü tapınakların özelliklerinden edinilen bilgiler ile karşılaştırmalar yapılmaya çalışılmıştır. Bu karşılaştırmalar sonucunda bölgedeki ticaret, savaş, kolonizasyon, düzenlenen bayramlar gibi olayların yapılar, kütleler, tapınaklar üzerindeki etkileri açıktır. Yaşanan her olay ve aslında süreçlerin tümü mimariye her dönem yansımıştır, gelecekte de bu yansımanın süreceği öngörüler arasındadır.
Yorumlar
Yorum Gönder